Φανατικοί φυσιολάτρες και διακριτικοί κοσμοπολίτες, αθεράπευτα ρομαντικοί ή εραστές της ιστορίας, έχουν κοινό μυστικό μια λατρεία για τη Λακωνία. Στο νοτιότερο τμήμα της Πελοποννήσου εικόνες και σενάρια εναλλάσσονται αναπάντεχα, τόσο όσο χρειάζεται για να μη θες να ρωτάς «πότε γυρίζουμε;»
Οι άγριες πλαγιές του Ταΰγετου και οι κατάφυτες του Πάρνωνα ορίζουν τα όρια με τη Μεσσηνία από δυτικά και την Αρκαδία ανατολικά. Ανάμεσά τους, η θρυλική κοιλάδα του Ευρώτα φιλοξενεί την όμορφη πρωτεύουσα Σπάρτη, ενώ οι πεντακάθαρες θάλασσες αλλάζουν όνομα ανά τμήματα: Μυρτώο πέλαγος στα ανατολικά, Λακωνικός κόλπος στη μέση, Μεσσηνιακός στα δυτικά. Η βυζαντινή καστροπολιτεία του Μιστρά, ένας παράδεισος για τους φίλους της αρχιτεκτονικής και της ιστορίας έως τους πιο απλούς περιπατητές του κόσμου. Η μεσαιωνική Μονεμβασιά, αιώνιο κάστρο των ερωτευμένων και οποιουδήποτε αντιλαμβάνεται την ποίηση στον αέρα. Με υποδειγματικές τουριστικές υποδομές και κορυφαία παραδοσιακή γαστρονομία, η Λακωνία είναι μια απίθανη συλλογή από αυτόνομους προορισμούς ή ασυναγώνιστη πρόταση για ένα μεγάλο, ακόμα και απρογραμμάτιστο ταξίδι.
Μονεμβασιά
Το Γιβραλτάρ της Ανατολής
Την άνοιξη χάνεσαι στα χρώματα, το καλοκαίρι σου μοιάζει με όαση από άλλες εποχές και τον χειμώνα η αγριάδα της σε υποτάσσει χωρίς περιστροφές. Πάντα είναι σωστή εποχή για ένα ταξίδι στη Μονεμβασιά, αλλά το φθινόπωρο ερωτεύεσαι μέχρι και τη μελαγχολία της.
Με «μόνη έμβαση», που της έδωσε και το όνομά της, τη γέφυρα 130 μέτρων που την ενώνει με το πρώτο πόδι της Πελοποννήσου, η Μονεμβασιά απέκτησε μπόλικα προσωνύμια, κληρονομιά από τους κατακτητές της. «Υπερνεφελές Φρούριο» και «Περιώνυμον Αστυ» για τους Βυζαντινούς, «Μαλβάζια» και «Γιβραλτάρ της Ανατολής» για τους Φράγκους (λόγω της ομοιότητας των δύο βράχων, αν και ο δικός μας είναι μάλλον μινιατούρα μπροστά στου Γιβραλτάρ), «Κάστρο των Λουλουδιών» για τους Οθωμανούς. Σε περίπτωση πάντως που είστε ανάμεσα σε εκείνους που αναρωτιούνται «πού τονίζεται σωστά;», Μονεμβασία είναι η ονομασία «στα χαρτιά», Μονεμβασιά καθιερώθηκε στην καθομιλουμένη και Μονεμβάσια ή Μονοβάσια από τους ντόπιους της. Ολα σωστά είναι.
Η διαδρομή του «πέτρινου καραβιού» στον χρόνο
Κατοικημένη πριν από οκτώ χιλιετίες, η Μονεμβασιά είναι ένα ακόμα φυσικό μνημείο που γεννήθηκε από ένα κοσμογονικό ξέσπασμα της φύσης στην Ελλάδα. Ενωμένη προϊστορικά με τη Λακωνία, η Ακρα Μινώα αποτέλεσε τον μοναδικό πρωτοελλαδικό οικισμό στην περιοχή.
Με κουκλίστικους οικισμούς, μεσαιωνική ατμόσφαιρα και απόκοσμη ομορφιά, η Μονεμβασιά είναι πολύ περισσότερα από «ρομαντικός προορισμός». Ακόμη κι αν την ερωτεύεσαι από την ιστορία της και μόνο.
Το 375 μ.Χ. ένας ολέθριος σεισμός συγκλονίζει τα νότια παράλια της Πελοποννήσου, χερσαίες πολιτείες και νησιά καταποντίζονται, η Ακρα Μινώα αποκόβεται από την ακτή, ονομάζεται Μονεμβασιά και έκτοτε επιπλέει απολαμβάνοντας τη μοναξιά της στο Μυρτώο πέλαγος και τις προσπάθειες «μεγάλων» και καθημερινών ανθρώπων να περιγράψουν τη θέα της από μακριά.
«Πέτρινο καράβι» για τον Γιάννη Ρίτσο που γεννήθηκε και έζησε εκεί, «ένα φοβερό θεριό που ενεδρεύει ξαπλωμένο μέσα στο νερό» για τον Νίκο Καζαντάκη, «ένας θεόρατος βράχος που ανεβαίνει μέσα από τη θάλασσα» για τον Κώστα Ουράνη, «ένα πελώριο πολεμικό κράνος» για τον Στράτη Μυριβήλη. Είναι να αναρωτιέσαι (ή μάλλον όχι) πώς ένα τέτοιο «τέρας» σήμερα παραπέμπει τόσο άμεσα σε ρομαντικές αποδράσεις και χολιγουντιανές προτάσεις και τελέσεις γάμων.
Τα τείχη του Κάστρου προστατεύουν την πολιτεία από τα κύματα του Μυρτώου.
Αιώνιος στόχος των κατακτητών, η ιστορία αυτού του πορφυρού βράχου δεν είναι ούτε σπιθαμή λιγότερο συναρπαστική απ” όσο του ταιριάζει, γεμάτη αυτοκράτορες, βασιλιάδες, σουλτάνους και κουρσάρους που άφησαν τη δική τους αύρα στα λιθόστρωτα. Σταυροδρόμι του Μυκηναϊκού και του Μινωικού πολιτισμού στην αρχαιότητα, πρώτοι κάτοικοι μετά την αναγέννησή του σε νησί, ήταν οι Λάκωνες, που τον 6ο μ.Χ. αιώνα κατέφυγαν στη σημερινή Ανω Πόλη για να γλιτώσουν από επιδρομές Βησιγότθων και Αβάρων. Αυτή την περίοδο κατασκευάζονται οι πρώτες οχυρώσεις αλλά και η πρώτη σύνδεση με τη στεριά, μια ξύλινη γέφυρα που ανεβοκατεβαίνει επιτρέποντας ή εμποδίζοντας την πρόσβαση. Με περίοπτη θέση ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, η καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς ιδρύεται από το Βυζαντινό κράτος στα τέλη του 9ου αιώνα και αξιοποιείται ως βάση και ορμητήριο του στόλου του. Οι μόνιμοι κάτοικοι, που ασχολούνται με την πολεμική ναυτιλία και το εμπόριο, αυξάνονται δημιουργώντας την Κάτω Πόλη στο πίσω μέρος του νησιού. Οι εκάστοτε κυρίαρχοι της Μεσογείου παραμονεύουν ασταμάτητα γύρω από τις κατακόρυφες πλαγιές και τα αδιαπέραστα τείχη: Φράγκοι, Βυζαντινοί, Αραβες, Ενετοί, ο Πάπας, οι Τούρκοι, ακόμα κι όταν καταφέρνουν να περάσουν, ικανοποιούν τα αιτήματα του ασυμβίβαστου «κρατιδίου» για σχετική αυτονομία και διατήρηση των προνομίων του. Χαρακτηριστική περίοδος η Φραγκοκρατία, κατά την οποία χρειάστηκαν 40 χρόνια για να «πέσει» το Κάστρο, αλλά και πάλι, με ιδιαίτερα ευνοϊκούς όρους για τους κατοίκους.
Περιήγηση στα ενδότερα της καστροπολιτείας
Σήμερα, το πέρασμα γίνεται από την πέτρινη γέφυρα με τις δώδεκα καμάρες που συνδέει τη Νέα Πόλη ή Γέφυρα με τον κόκκινο βράχο που ούτε φαντάζεσαι τι κρύβει από πίσω του. Ακολουθεί σύντομη παραλιακή διαδρομή προς τα νότια, μέχρι που συναντάς την είσοδο του Κάστρου. Ετοιμάζεσαι για μετακινήσεις μόνο με περπάτημα, είσοδος, και ιδού. Ορατή μόνο από τη θάλασσα, και πίσω από τα κάθετα τείχη-ασπίδα προς το πέλαγος, η Κάτω Πόλη έχει γνωρίσει βάρβαρους αλλά και ευαίσθητες ψυχές. Στο σπίτι του Γιάννη Ρίτσου σε οδηγεί το πρώτο δρομάκι αριστερά μετά την Πύλη. «Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή… Δεν υπάρχει νερό. Μονάχα φως», έγραφε ο ποιητής που γεννήθηκε και έζησε στη Μονεμβασιά όσο χρειάστηκε για να χτιστεί μια αμφίδρομη αγάπη αξεπέραστη. Εδώ το πατρικό του, εδώ και η τελευταία κατοικία του.
Επιστροφή στο κεντρικό λιθόστρωτο και αφήνεις τον δρόμο και τα παρακλάδια του να σε οδηγήσουν. Πετρόχτιστα αρχοντικά, αψίδες και οικόσημα, θολωτές στοές, τείχη και πολεμίστρες, λουλουδιασμένες αυλές στο άνυδρο τοπίο, στενά καλντερίμια και σκαλιά που ανηφορίζουν σε μυστικές γωνιές και αναπάντεχα ξέφωτα πάνω από το Μυρτώο. Ανάμεσά τους, πανέμορφα boutique hotels σε αναπαλαιωμένα αρχοντικά, ατμοσφαιρικά cafe και εστιατόρια και μπόλικα αρτίστικα μαγαζιά με σουβενίρ για καθόλου τυχαίες αναμνήσεις.
Fast Info
Στη χρυσή εποχή της πόλης υπολογίζεται πως υπήρχαν 40 εκκλησίες, σήμερα όμως οι επίσημα καταμετρημένες είναι γύρω στις 20. Η Παναγία η Χρυσαφίτισσα και ο Ελκώμενος Χριστός είναι πρώτες στη λίστα προτιμήσεων για «ρομαντικούς» γάμους.
Η Mονεμβασιά είναι ορμητήριο για πολλές κοντινές εκδρομές. Παραθαλάσσια του Λακωνικού κόλπου το ψαροχώρι Αρχάγγελος, οι παραλίες της Χαρακιάς, της Ελιάς και της Πλύτρας με τη βυθισμένη αρχαία πόλη του Ασωπού. Από τα «μέσα» καταπράσινα χωριά του Δήμου, αξίζουν τα Τάλαντα με τους νερόμυλους και ο Αγιος Νικόλαος με δύο όμορφους ναούς-βυζαντινά μνημεία. Βόρεια του βράχου, ο Γέρακας με το διάσημο φιόρδ και το «νησιώτικο» Κυπαρίσσι, και νότια τα παραλιακά χωριουδάκια Λάχι και Βελανίδια.
Η Νέα Πόλη ή Γέφυρα είναι οργανωμένη τουριστικά με ξενοδοχεία και καταστήματα και διαθέτει μια όμορφη, ιδιαίτερα πολυσύχναστη αμμουδιά.
Διαμονή
«Likinia Hotel», Κάστρο Μονεμβασιάς (27320 61939, www.likinia.gr). Πολυτελή δωμάτια και σουίτες στο αναπαλαιωμένο αρχοντικό δίπλα στο Πορτέλο.
«Αρδάμης», Κάστρο Μονεμβασιάς (27320 61887, www.ardamis.gr). Παραδοσιακοί ξενώνες με πολυτελείς παροχές στο σημαντικότερο ιστορικά κτίσμα της καστροπολιτείας.
«Malvasia Hotel», Κάστρο Μονεμβασιάς (27320 63007-8, www.malvasia-hotel.gr). Πετρόχτιστο συγκρότημα και ωραία δωμάτια με θέα θάλασσα.
«Ξενώνας Μαζαράκη», Πικουλιάνικα (27310 20414,www.xenonasmazaraki.gr). Αυτόνομα διαμερίσματα, και «εναλλακτικές» ανέσεις.
«Menelaion Hotel», Κ. Παλαιολόγου 91, Σπάρτη (27310 22161-5,www.menelaion.gr). Πολυτελής διαμονή και ένα πολυσύχναστο lounge pool bar στο ιστορικό νεοκλασικό.
«Kinsterna Hotel & Spa», Αγιος Στέφανος, Μονεμβασιά (27320 66300,www.kinsternahotel.gr). Λίγο πιο πέρα από την Καστροπολιτεία, το πεντάστερο boutique hotel που έχει διακριθεί ως ένα από τα «καλύτερα νέα ξενοδοχεία του κόσμου».
«Maniatis Hotel», Κ. Παλαιολόγου & Λουκούργου 72-76, Σπάρτη (27310 22665-9, www.maniatishotel.gr). Σύγχρονο κτίριο με καλές παροχές και κομβική τοποθεσία στο κέντρο της πόλης.
Ευρώτας
Με άρωμα πορτοκάλι
Η Σκάλα, η πρωτεύουσα που προσφέρεται για διασκέδαση το βράδυ γύρω από τη Γέφυρα, πήρε το όνομά της από την αποβάθρα που υπήρχε εκεί όταν αρχαία πλοία έπλεαν στον Βασιλοπόταμο, το άλλο χάρισμα της περιοχής. Ο Βοτανικός κήπος του Ιπποκράτη στην είσοδο της πόλης, ένα ωραίο πάρκο με θεραπευτικούς σκοπούς στην κυριολεξία. Και το Παλαιομονάστηρο, σαν μια σπηλιά μέσα στο βράχο στην απότομη χαράδρα πάνω από τον Ευρώτα, απαραίτητη στάση για μνήμες από Ελληνική Επανάσταση. Στις Κροκεές, το Μαρκοπούλειο Αμφιθέατρο παρουσιάζει περήφανα τον μοναδικό στον πλανήτη κροκεάτη λίθο. Το ηφαιστειακό πέτρωμα που εντοπίζεται μόνο στην περιοχή Ψηφί, εκεί κοντά, μοιάζει με ψηφιδωτό και διακόσμησε τις αρχαίες Μυκήνες, την Κνωσό, το δάπεδο της Αγιας- Σοφιάς, το Βατικανό, το αβαείο του Westminster στο Λονδίνο, και άλλες πολυτελείς κατασκευές στον κόσμο. Πιο πέρα, οι 9 μούσες και ο βράχος των ποιητών για να πείτε ότι ανεβήκατε κι εσείς. Ή μάλλον για να θυμηθείτε ότι βρισκόσαστε στο μέρος όπου γεννήθηκε ο Νικηφόρος Βρεττάκος.
Στο Γεράκι, το μικρούλι φράγκικο Kάστρο επικοινωνούσε με φωτιές με τα μεγάλα του Μιστρά και της Μονεμβασιάς. Μεγάλη παράδοση στα υφαντά κιλίμια, πέτρινα καλντερίμια, καλοδιατηρημένα αρχοντικά με θολωτές αυλόπορτες, βυζαντινά εκκλησάκια και μια ωραία πλατεία με καφενεία και ταβέρνες και μπόνους το πανόραμα της Λακωνίας. Αρκετά δύσβατο και προσβάσιμο για λίγους, στο Σπήλαιο των Αυγών οι σταλαγμίτες και οι σταλακτίτες θυμίζουν αναμμένα κεριά, μαρμάρινες κουρτίνες και βέβαια, εντυπωσιακά αβγά, στο χρώμα και το σχήμα. Ομορφο και το Αλεποχώρι, με το δικό του σημαντικό σπήλαιο κι αυτό, κι έναν οικισμό γεμάτο ιστορία.
Σπάρτη
Μυθική λάμψη
Στα χώματα που βασίλευε ο Μενέλαος και η μοιραία Ελένη, χτίστηκε η σύγχρονη αστική Σπάρτη, με πεντακάθαρο βαυαρικό πολεοδομικό σχέδιο που ενέκρινε ο Οθωνας το 1834, αποτελώντας μάλιστα την πρώτη ελληνική πόλη που ανεγέρθηκε βάση σχεδίου (ακολούθησε το Γύθειο). Αποτέλεσμα, ένα ευρύχωρο αστικό τοπίο που σε ξεκουράζει, με φαρδείς δρόμους, μεγάλες πλατείες, όμορφα νεοκλασικά και αρχοντικούς φοίνικες στην κεντρική οδό Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.
Φαγητό
«Πεινολόγιον» Διηνεκούς 10, Σπάρτη (27310 23023). Εξαιρετικά πιάτα από τη Λακωνική και όχι μόνο κουζίνα σε όμορφο περιβάλλον με live βραδιές, από τον εκδότη του «Παρατηρητή» Λακωνίας.
«Χρώματα» Πικουλιάνικα, Μιστράς (27310 23995). Η παραδοσιακή ελληνική κουζίνα στα καλύτερά της με θέα πιάτο τη Λακωνία. Από τον συνιδιοκτήτη του «Τζίτζικα και Μέρμηγκα» στην Αθήνα.
«Ματούλα» Κάστρο Μονεμβασιάς (27320 61660, www.matoula.gr). Από το 1950, το πρώτο ταβερνάκι που λειτούργησε στην Καστροπολιτεία συνεχίζει να σερβίρει λαχταριστή μαμαδίστικη λακωνική κουζίνα και ψάρι στη λουλουδιασμένη αυλή και τις μικρές ταράτσες.
Διασκέδαση
«Εμβασις Cafe», Κάστρο Μονεμβασιάς (6973 567273). Τα πιο απολαυστικά πρωινά για το ξεκίνημα της ημέρας στη βεράντα του αλλά και προσεγμένα κοκτέιλ για να κλείσετε ιδανικά τα βράδια σας στο Κάστρο.
«Palm Avenue 51», Κ. Παλαιολόγου 51 & Ευαγγελιστρίας, Σπάρτη (27310 20626).
Meeting point στο αναπαλαιωμένο κτίσμα της Παλαιολόγου. Design ατμόσφαιρα, καλά ποτά και μουσικές, και πάντα καλή διάθεση σε ένα από τα πιο ζωντανά σημεία της νυχτερινής Σπάρτης.
Λακωνική Γαστρονομία
Εκτός από κόκορα κρασάτο και χυλοπίτες που παρουσιάζονται ως σπεσιαλιτέ σχεδόν σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, αυτές είναι μερικές από τις πιο αυθεντικές λακωνικές γεύσεις:
Σαΐτια: τηγανητά πιτάκια με γέμιση χόρτα ή τυρί
Σύγκλινο: παστό χοιρινό που καπνίζεται και βράζεται με λάδι, πορτοκάλι και μπαχαρικά
Λουκάνικο: η γέμιση περιέχει πάντοτε πορτοκάλι
Λούπινα: τοπικό όσπριο που τρώγεται χλωρό ή μαγειρεμένο
Λαλάγγια: τηγανητή, τραγανή και πεντανόστιμη ζύμη
Γκόγκλες: χειροποίητα ζυμαρικά σερβιρισμένα με κεφαλοτύρι
Αμυγδαλωτά: φουρνιστά γλυκά με αμυγδαλόψυχα, υπέροχα αρώματα και μπόλικη άχνη ζάχαρη
Προμηθευτείτε ντόπια κηπευτικά, ελιές, κρασί, και πορτοκάλια Βαλέντσια (η Σκάλα είναι η κύρια πηγή παραγωγής τους στην Ελλάδα).
Κοντινές εκδρομές
Μαγούλα: Βόρεια του Μιστρά, στην αρχαία Πιττάνη, με ερείπια από ρωμαϊκά λουτρά γυμναστηρίου του 2ου μ.Χ. και απίθανα ψηφιδωτά που απεικονίζουν νέους σε σκηνές πάλης.
Τρύπη: Καταπράσινο χωριουδάκι και πρώην ένδοξο πνευματικό κέντρο της περιοχής, με τρεχούμενα νερά από τον Ταΰγετο, θρησκευτικά μνημεία (ρωτήστε για το εκκλησάκι-σπήλαιο της Ζωοδόχου Πηγής) και πολυσύχναστες ταβέρνες. Στο τέλος του χωριού, το περιβόητο σπηλαιοβάραθρο Καιάδας, ένα στενό άνοιγμα ανάμεσα στα βράχια με κάθετο βάθος 25μ., όπου υποτίθεται πως οι Σπαρτιάτες πέταγαν τα ανάπηρα βρέφη για λόγους ευγονικής. Εδώ και το συγκλονιστικό φαράγγι της Λαγκάδας, με το Αναρριχητικό Πάρκο (27310 22574). Η Τρύπη είναι και το πέρασμα από τη Λακωνία στη Μεσσηνία. Ακολουθήστε τη διαδρομή μέσα από τον Ταΰγετο και το φαράγγι, και θα έχετε εικόνες να θυμάστε για καιρό.
Αναβρυτή: Νότια του Μιστρά, αξίζει το κάπως επεισοδιακό ανέβασμα στα 800μ. από τον φιδωτό δρόμο που νομίζεις ότι θα σε πετάξει στον γκρεμό. Παραμυθένιος πέτρινος οικισμός μέσα στα σύννεφα του Ταΰγετου, με ελάχιστο κόσμος, αρχαία ιστορία, βυζαντινά μνημεία και ενδιαφέρον Βοτανολογικό και Γεωλογικό Μουσείο στο Δημοτικό Σχολείο του. Τα τρεχούμενα νερά είναι δεδομένα, ενώ το ευρωπαϊκό Ε4 που περνάει από δω είναι ένα μόνο από τα ορεινά μονοπάτια που κάνουν την περιοχή τον παράδεισο του περιπατητή.
Αρνα: Στάνταρ σταθμός ανάμεσα στα χωριά του Ταΰγετου, με μπόλικους επισκέπτες ιδίως τα Σαββατοκύριακα, χειμώνα-καλοκαίρι. Εκτός από τα διάσημα καρύδια της, την καρτποσταλική φύση, τις κεραμιδένιες στέγες και τα λιθόστρωτα, θα βρείτε ξενώνες και καταστήματα που δηλώνουν πως ο οικισμός εξελίσσεται σταθερά σε τουριστικό προορισμό.
Ξηροκάμπι: Η έδρα του Δήμου Φάριδος με το περίφημο αρχαίο πέτρινο γεφύρι της Ρασίνης που χρησιμοποιείται κανονικότατα, πάνω από τον αρχαίο δρόμο Σπάρτης-Καρδαμύλης. Κατευθυνθείτε στη Μονή Γόλας, όπου θα δείτε τις μορφές των Θαλή, Αριστοτέλη και του Πλάτωνα δίπλα στις αγιογραφίες.
Στα μεσαιωνικά και ήσυχα Κουμουστά (ή Πενταυλοί): Μεσαιωνικός οικισμός που παρά τη μακρόχρονη ερήμωση αποκτούν ξανά ζωή. Δείτε την πέτρινη βρύση με τις 6 κρήνες, απολαύστε το ανυπέρβλητο φυσικό σκηνικό με το φαράγγι του Ανάκωλου και τις κορυφές του Ταΰγετου και αισθανθείτε τη μυστηριακή ατμόσφαιρα που αιωρείται πάνω από τα μεσαιωνικά καλντερίμια και σπιτάκια του οικισμού.
Μιστράς
Το βασιλείο της σιωπής
Στην κορυφή του λόφου Μυτζηθρά, ο Μιστράς ιδρύθηκε από τους Φράγκους Βιλεαρδουίνους μετά την πρώτη Αλωση της Πόλης (1204). Στο πέρασμα του χρόνου κατακτητές και εξουσίες εναλλάσσονται στο κάστρο που ελέγχει την κομβική κοιλάδα του Ευρώτα. Ξανά Βυζαντινοί (1262), πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως με πρώτο Δεσπότη τον Μανουήλ Κατακουζηνό (1349), εμπορικό κέντρο με μεγάλο πλούτο και στέψη του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου (1443) και μετά, οι Οθωμανοί (1460) και η λήξη της βυζαντινής περιόδου του Μιστρά. Με ένα μικρό διάλειμμα Ενετοκρατίας (1678-1715) η καστροπολιτεία ελευθερώνεται από τους Τούρκους το 1821. Η παρακμή είναι ήδη φανερή και η ίδρυση της γειτονικής σύγχρονης Σπάρτης από τον Οθωνα το 1834 γράφει το τελευταίο κεφάλαιο του δοξασμένου κάστρου. Το 1953 και οι λιγοστοί τελευταίοι κάτοικοι εγκαταλείπουν τον Μιστρά, ο οποίος έχει ανακηρυχτεί «προέχον Βυζαντινό Μνημείο» και απαλλοτριώνεται από το κράτος.
ethnos.gr
